به گزارش تبریزسخن: «مساجد چوبی مراغه مشابه‌ترین نوع به مساجد صدر اسلام هستند که در زمان پیامبر اکرم (ص) و بعد از ایشان ساخته شده بودند»؛ این را توحید همتی، کارشناس میراث‌فرهنگی شهر مراغه می‌گوید.بنا به گفته همتی، شهر مراغه ۱۰ مسجد با معماری چوبی دارد که هفت مورد آن نیز در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. یکی از این مساجد که تاریخ ساخت آن را به سال‌های آغازین دوره صفوی و اوایل سلطنت شاه‌طهماسب نسبت می‌دهند، مسجد ملارستم مراغه است که از بزرگ‌ترین مساجد چوبی برجای مانده از دوران صفویه به شمار می‌آید.
مسجد ملارستم از اولین مساجد دوره صفویه
بنا به گفته کارشناسان میراث‌فرهنگی، این مسجد جز۵ اولین مساجد دوره صفویه است که الگوی ساخت مساجد و بناهای ستون‌داری مثل عالی‌قاپو و چهلستون قرار گرفته است.این مسجد در میدان ملارستم مراغه قرار گرفته و متناسب با نام میدان، مسجد ملارستم خوانده شده است و البته معلوم نیست که این نام را میدان به مسجد داده است یا مسجد به میدان.
نمود تزیینات روی چوب در مساجد دوران صفویه
توحید همتی، کارشناس میراث‌فرهنگی در خصوص مساجد چوبی مراغه و به‌خصوص مسجد ملارستم به خبرنگار فارس می‌گوید: در دوران صفویه و باتوجه‌به اهمیت منطقه فرهنگی مراغه، تعداد مساجد در این شهر افزایش می‌یابد و البته تزیینات آنها نیز جلوه خاصی پیدا کرده و بیشتر این تزیینات بر روی چوب انجام می‌شود که از جمله این مساجد می‌توان به مسجد ملارستم اشاره کرد.به گفته همتی، سقف این مساجد نیز با طرح‌های اسلیمی تزیین و با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی شده است.
استفاده از چوب درختی سهل‌الوصول در آذربایجان
چوب، نقش سازه اصلی را در بنای مسجد ملارستم ایفا کرده است. این چوب از تنه درختان سپیدار فراهم شده که معمولاً دارای ارتفاعی بلند و قدی راست و تنه‌ای صاف و یکنواخت بوده و در تمام نقاط آذربایجان رشد کرده و سهل‌الوصول بوده است. به دلیل آب‌وهوای سرد و کوهستان، مسجد با ستون‌ها و دیرک‌های چوبی و پوشش تخت بنیاد شده است.
یک مسجد چوبی با ۴۰ ستون
این مسجد دارای دو شبستان است. در شبستان اصلی ۳۵ ستون در ۵ ردیف ۷تایی و در شبستان کوچک یا بالکن زنانه ۵ ستون وجود دارد که مجموعاً این بنا را دارای ۴۰ ستون کرده است.در جهات مختلف شبستان برای تأمین روشنایی، پنجره‌هایی تعبیه شده است. در دیوار شمالی شبستان، چهار در بزرگ چوبی قرار دارد که در وسط آن، پنجره‌های مستطیل‌شکلی ترتیب داده‌اند. این درها و پنجره‌ها در عین حال، ضلع جنوبی شبستان زمستانی را تشکیل می‌دهند. نکته قابل‌توجه در این شبستان، تزیینات زیبای ستون‌ها، سرستون‌ها و زیر سقف است. ستون‌های این مسجد، از تنه درخت سپیدار بر پایه‌های ساده سنگی چندضلعی استوار شده و بر فراز آنها، سرستون‌هایی زیبا به‌صورت سه ردیف قطار یا مقرنس که از پایین‌به‌بالا بر حجمشان افزوده می‌شود، قرار دارد. بر فراز ردیف سوم، یک بخش مکعب‌شکل قرار گرفته است. روی ستون‌ها و در جهت طولی، تیرهای حمال استوار شده که روی آنها را با صندوقه‌ای به شکل مکعب پوشانده‌اند.
معماری مدرن هنرمندان ایرانی، ۵۰۰ سال قبل!
بابایی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی نیز در خصوص ویژگی این ستون‌ها به خبرنگار فارس می‌گوید: تنه همه ستون‌ها چوبی، پایه‌ها سنگی و سرستون‌های زیبای آنها نیز چوبی است.وی شاخصه‌های ویژه این بنا را اجرای سقف دوپوش آن عنوان می‌کند. به‌گونه‌ای که قسمت پایین به‌صورت تزیینی طراحی شده و قسمت بالا محافظی در برابر گرما، سرما و پوششی در مقابل صدا و رطوبت به‌حساب می‌آید که این امر نشان از توانمندی هنرمندان و معماران قدیمی ایرانی داشته است.
تزیینات روی چوب، جزء جدایی‌ناپذیر مسجد
تزیینات مسجد ملارستم در قالب نقاشی با طرح‌هایی اسلیمی و ختایی و کتیبه‌ها با خطوط زیبا و ستون‌های مقرنس‌کاری شده به سطوح مسجد جان می‌بخشد و همچون پوستی زنده مسجد را در بر می‌گیرد و با معماری چنان همگن آمیخته می‌شود که جزئی از آن محسوب می‌گردد.به‌طورکلی دو نوع تزیینات چوبی را در بنا شاهدیم که اولین آن مقرنس‌کاری و مورد بعدی نقاشی روی چوب است.مقرنس‌ها بر اساس یک طرح منظم هندسی کنار هم چیده یا بر روی هم کوبیده شده‌اند و همانند فواره آب از پایین به بالا بر حجمشان افزوده می شود و وحدت در کثرت را القا می کند که در طی آن تمامی کثرت ها در نظمی بدیع به وحدت تبدیل می شوند. بر فراز ردیف آخر یک صندوقه مکعب مربع شکل قرار گرفته که بالشتک سرستون اصلی داخل آن قرار گرفته است.
نمادهای معنوی و روحانی تزیینات مسجد
از دیگر تزیینات به‌کاررفته در مسجد نقاشی روی چوب است که همچون پوششی سقف را دربرگرفته و شامل نقوش گیاهی و کتیبه‌ها هستند؛ نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی، آن‌قدر از طبیعت دور و انتزاعی شده‌اند که ابداع‌گر فضای معنوی و روحانی هستند.گل‌های شاه‌عباسی هفت، هشت و ده پر مبین مراحل سلوک و حرکت زنجیروار اسلیمی‌ها یادآور آفرینش انسان در جهان سرگردان و بازگشت دوباره او به مبدأ وحدت است.تزیینات چوبی مسجد ملارستم اعم از مقرنس‌ها و نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی نقاشی و رنگ شده بر سقف چوبی مسجد نمادهای عرفانی هستند که در پس زیبایی‌های چشمگیر خود تجلی‌گر ساحت الهی در این مکان مقدس بوده و ذهن و روح را از عالم خاکی به عالم غیب و ملکوت معطوف می‌دارند.قطعاً دیدن این شاهکار معماری و اثر شگرف تاریخی از نزدیک می‌تواند دری تازه برای تمامی دوست‌داران هنر و تاریخ بگشاید. مسجدی چوبی که می‌تواند یادآور سبک ساخت اولین مساجد احداث شده در جهان اسلام باشد.
