به گزارش تبریزسخن: «روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید»؛ این را نادر میرزا، تاریخ‌نگار معروف دوره قاجار در وصف فیروزه جهان اسلام نوشته است؛ بنایی که همگان آن را با نام «مسجد کبود» می‌شناسند.کافی‌است از چهارراه شهید بهشتی تبریز راه افتاده و به سمت میدان ساعت این شهر روانه شوی. تابلوی مسجد کبود خیلی زود سر راهت خودنمایی خواهد کرد و شاید برایت دور از انتظار خواهد بود که پشت این تابلو و درب، بنایی به وسعت تاریخ در انتظارت ایستاده است.
بنایی استوار در دل حوادث!
بنایی که توانسته حوادث، جنگ‌ها، زلزله‌ها و هزاران شادی و غم مردم این دیار را به چشم دیده و همچنان استوار باقی بماند. هر چند این بنا در حوادثی چون زلزله ۱۱۹۳ هجری قمری تا حدود زیادی ویران شده اما هنر دست معماران و هنرمندان تبریزی، مانع از تخریب کامل آن گردیده و بنا در دوره‌های مختلف مورد بازسازی قرار گرفته و درعین‌حال شکوه و عظمت اولیه خود را از دست نداده است.مورخان، این بنا را تنها مسجد بازمانده از دوره حکمرانی قراقویونلوها در تبریز می‌دانند که در سال ۸۷۰ هجری قمری و در زمان سلطنت جهان‌شاه احداث شده و البته همسر او «جان بی گم خاتون» یا «صالحه» دختر او، نقش اساسی در ساخت این بنا داشته‌اند. محمدجواد مشکور در کتاب تاریخ تبریز، نسبت بنای این عمارت به صالحه خاتون دختر جهان‌شاه بن قرایوسف را صحیح‌تر دانسته است.
دژی مستحکم اما پر از ظرایف هنری
در ابتدا آنچه از عظمت مسجد خودنمایی می‌کند، بنای بیرونی آن است. مسجد چون دژی مستحکم سرپا ایستاده اما با وجود این سرسختی ظاهری خود، روحی ظریف و هنرمندانه دارد. قبل از ورود به مسجد، آنچه خود را نمایان می‌سازد، سردری بلند و زیباست که همچون نگین فیروزه‌ای در شهر تبریز می‌درخشد. بنا پر است از کاشی‌کاری‌های لاجوردی و فیروزه‌ای پر نقش‌ونگار.
مسجدی که طی ۳۰ سال ساخته شد
همین کاشی‌کاری های زیبا با طیف وسیعی از رنگ‌های فیروزه‌گونه سبب نام‌گذاری بنا به مسجد کبود و فیروز جهان اسلام شده است. در کتب تاریخی به‌جای‌مانده، مدت‌زمان ساخت این مسجد را ۳۰ سال نوشته‌اند که شگفتی این مسجد را به‌خوبی نمایان می‌سازد.البته مسجد نام‌های دیگری هم دارد. خود تبریزی‌ها به این بنا، «گوی مسجد» می‌گویند. نام‌های دیگری چون مجموعه مظفریه نیز به این مسجد نسبت داده‌شده چرا که مسجد کبود بنا بر متون تاریخی در ابتدا بخشی از مجموعه‌ای بزرگ‌تر متشکل از مسجد، خانه، صحن و کتابخانه بوده است.
مسجدی که جزوی از «عمارت مظفریه» بود
امیر ثناجو، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی و معماری درباره سابقه تاریخی مسجد کبود تبریز می‌گوید: نام اصلی مسجد «کبود»، «عمارت مظفریه» است. در سردر، شناسنامه و وقف‌نامه این مسجد، عنوان «عمارت المبارکه المظفریه» آمده است و مسجد کبود در واقع آخرین و معروف‌ترین لقب این بنا به‌حساب می‌آید.بنا بر گفته این پژوهشگر، مسجد کبود بخشی از یک مجموعه بزرگ به نام مظفریه بوده که ساختمان‌های دیگری از جمله خانقاه، حمام، قنات، کتابخانه، مدرسه و غیره را در برمی‌گرفته که امروزه به دلیل زلزله‌های مهیب، چیز زیادی از آن‌ها باقی نمانده است.
معماری سراسر ایرانی و کتبیه‌هایی از آیات قرآن
این مسجد تاریخی دارای معماری ایرانی بوده و کتیبه‌هایی از آیات قران به خط ثلث و کوفی در جای‌جای آن به چشم می‌خورد. ظرافت معماری و تزیینات منحصربه‌فرد مسجد می‌تواند هر فردی را سر ذوق آورد و هماهنگی رنگ‌ها در نمای بیرونی و تزیینات داخلی مسجد بر شکوه این هنر افزاید. محراب مسجد نیز از کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌ای منقش به آیات قرآن پوشیده شده، گرچه قسمت‌های زیادی از تزیینات محراب امروزه از بین رفته است. طراحی‌های هندسی و اسلیمی نیز بر دیوارها نقش بسته‌اند. با وجود خطاطی‌های زیبا، از برجسته‌ترین خصوصیات طراحی داخلی بنا، می‌توان به استفاده از تصاویر و طرح‌های رنگی به‌جای خطاطی بر کتیبه‌های طولانی اشاره کرد.
بنایی متناسب با اقلیم و آبوهوای تبریز
مورد قابل‌توجه دیگر در بنا، این است که در ساخت آن بر اقلیم و آبوهوای شهر تبریز نیز دقت شده و صحن و شبستان آن در تمامی فصول سال قابل‌استفاده هستند.
صحن مربعی شکل، حوضی برای وضو و شبستان‌هایی در طرفین
وجود یک صحن مربعی‌شکل، حوضی بزرگ برای وضو و شبستان‌هایی در طرفین، از دیگر نقاط خاص این اثر تاریخی است. بنای اصلی مسجد درست مقابل صحن و روبه‌قبله قرار گرفته است. اگر خوب در صحن اصلی بنگریم، متوجه راه پله‌هایی در صحن اصلی خواهیم شد که به ایوان‌های مشرف بر صحن می‌رسند. تحمل وزن گنبد عظیم مسجد به‌وسیله پایه‌های چهار طرف صحن نیز از برجسته‌ترین نکات معماری مسجد کبود در زمان ساخت آن در قرن نهم بوده است.
گنبدی آجری با ۲۰ متر ارتفاع
گنبد آجری مسجد کبود تبریز با ۱۷ متر دهنه و ۲۰ متر ارتفاع، یکی از بزرگ‌ترین آثار معماران اسلامی قرن نهم هجری قمری است که با الهام از سبک معماری دوره ایلخانی با آجر ساخته شده است.
آثاری از یک مقبره در دل مسجد
این مسجد از لحاظ معماری دو قسمت دارد، شبستان بزرگ که مسجد و شبستان کوچک که مقبره را شامل می‌شود. طی مدت بازسازی مسجد کبود در طول سالیان گذشته، سردابه مسجد به همراه دو مقبره در آن کشف می‌شود که مورخان گمان می‌برند که این دو مقبره، متعلق به جهان‌شاه و دخترش و یا همسرش است. هر چند این مقبره‌ها امروز خالی بوده اما شواهد تاریخی نشان از انتساب مقبره‌ها به این افراد دارد. زیبایی‌های این مسجد قطعاً در قالب کلمات و جملات قابل‌بیان نبوده و دیدن این بنای باشکوه از نزدیک می‌تواند هر فرد عاشق تاریخ و هنردوستی را سر ذوق بیاورد. مسجد کبود اگر چه برای تبریز همچون فیروزه‌ای درخشان است اما حکم طلایی را دارد که در این شهر، سرپا و استوار ایستاده است.
